BÖLÜM 4:
KANAMA VE ŞOK:
Kardiovesküler Sistemin(Dolaşım Sistemi) Anatomisi ve Fizyolojisi, Kanama, Şok(Hipoperfüzyon):
Kardiovesküler Sistemin(Dolaşım Sistemi) Anatomisi ve Fizyolojisi:
▀Kardiovesküler sistem(dolaşım sistemi), esas olarak kalpte birleşen 2 farklı dolaşım sisteminden meydana gelmiştir: Büyük dolaşım ve küçük dolaşım.
▀Dolaşım sistemi kalp, kan damarları ve kandan oluşur. Ana görevi dokulara belirli miktarda oksijen ve besin taşımaktır.
▀Hücrelerdeki yaşam, düzenli ve sürekli olan, oksijence zengin, besleyici kan akışına bağlıdır. Dolaşımdaki herhangi bir kesinti hücrelerin iş göremez duruma gelmesini ve akabinde de ölmesine neden olur.
▀Ortalama bir erkek yetişkinin vücudunda 5 ila 6 litre arası kan bulunur.
▀Dolaşım sistemi aynı zamanda hücrelerden akciğerlere CO2 taşır, elektrolit koşullarını sabit tutar, hormonları kaynaklarından aktif olacakları bölgeye taşırlar ve vücudun savunma sistemlerini mobil hale getirir.
▀Düzenli ve sürekli olan kan akışıyla beraber hücrelere oksijen ve besinin taşınması ve hücrelerdeki atıkların uzaklaştırılması olayına perfüzyon denir.
[attachment=1]
▀Kalp, kanın borular(atardamar, toplardamar, kılcal damarlar) içerisinde ilerlemesini sağlayan iki taraflı bir pompadır. Sağ taraf toplardamarlardan gelen kanın toplandığı ve akciğerlere CO2 ile O2 değişimi yapılması için pompalandığı yerdir. Sol taraf oksijence zengin kanın akciğerlerden gelip bütün vücuda dağıtıldığı yerdir.
▀Kan kalbi atardamarlar sayesinde terk eder. Bu atardamarlar daha ufak atardamarlara(arteriole) ayrılırlar ve sonunda çok geniş ve mikroskobik damarlardan oluşan(kılcal damarlar) bir damar ağını oluşturur.
Kanama:
Vücudun Kanamaya Karşı Tepkisi, Kanama Durdurma Yöntemleri, İç Kanama:
Vücudun Kanamaya Karşı Tepkisi:
▀Kan damarları hasar gördüğünde vücut gayri ihtiyari kan kaybını durdurmak ve iyileşmeye başlamak için bir takım önlemler alır.
▀Damarların çeperlerini daraltarak kan akışını yavaşlatmaya çalışır. Trombozitler damarın çeperlerindeki yırtığa yapışarak pıhtı oluşturmaya başlarlar.
▀Birçok kılcal damar ve ufak toplardamarlardaki kanama, oluşan pıhtı ile sizin çabanız olmaksızın durur.
▀Her ne kadar çoğu ciddi atardamar kanamasında, damar kanamayı durduracak kadar daralabilirken, atardamardan kan fışkırması veya ciddi toplardamar kanamalarında, kanamayı durdurmak için dışarından müdahale etmek gerekebilir.
Kanama Durdurma Yöntemleri:
▀Ana damarlardaki herhangi bir yırtık nedeniyle ani ölüm gelişebilir. Kanamayı durdurmak için 5 yöntem vardır. En etkili yöntem direk baskı ve kaldırmadır. Beraber uygulandıklarında birçok kanamayı durdururlar. Bunlara ek olarak baskılı sargı, baskı noktaları ve turnike vardır.
1. Direk Baskı:
• Kanamayı durdurmak için en iyi yöntem yaranın olduğu bölgeye direk baskı yapmaktır. Varsa steril gazlı bez ile direk yaranın üzerine baskı uygulayın. Eğer steril bir malzeme bulamazsanız mevcut kıyafetlerden en temizini kullanın.
• Eldiven giydiğinizden emin olun. 5 dakika boyunca baskı uygulayın sonra yavaşça elinizi kaldırın. Eğer kanama devam ederse 15 dakika boyunca baskı yapın. Birçok kan kaybı 10 ila 20 dakika içerisinde oldukça yavaşlar veya durur.
• Eğer yaranın üzerine baskı yaptığınız malzeme tamamı ile kan emmişse ve sızdırıyorsa ikinci bir malzeme ile destekleyin, değiştirmeyin.
• Ellerinizle kapatamayacağınız kadar büyük yaralar baskı öncesinde emici bir malzeme ile sarılmayı gerektirebilir.
2. Kaldırma:
• Mümkün olduğunca en kısa zamanda yaralanmanın olduğu uzvu kalp seviyesinden yukarı kaldırın. Bu yöntem kan akışını yavaşlatacak ve pıhtılaşmayı destekleyecektir.
• Kaldırma yarayı daha da kötüleştirmeyecek durumlarda yapılmalıdır. Örnek olarak ciddi kırılar veya çıkıklarla beraber oluşan yaralanmalar verilebilir.
• Direk baskı ve kaldırma iyi uygulanırsa neredeyse tüm kanamaları durdurabilir. Küçük yaralardaki kanamaların kendiliğinden durmalarına izin verebilirsiniz ki, bu yöntem aslında yarayı biraz temizler.
• Aslında kurtarmacının kanamayı durdurmak için baskı noktalarını ve turnike kullanma gereksinimi pek görülmez.
3. Baskılı Sargı:
• Eğer kanama 20 dakikadan uzun sürerse ve/veya başka bir şey yapabilmek için ellerinizi kullanmanız gerekirse yaraya baskılı sargı yapmalısınız.
• Bu sargı yaranın üzerine devamlı olarak direk baskı uygular. Yaranın üzerine yerleştirilecek sarılmış bir gazlı bez, elastik bandaj veya uzvun etrafında güvenli bir şekilde bağlanmış ve yaranın üzerinde düğümlenmiş, temiz bir kıyafet parçası gibi hacimli malzeme kullanın.
• Baskılı sargı yaralı uzvun altındaki bölgelere giden kan akışını kesecek kadar sıkı olmamalıdır. Yaralı uzvun altından alınacak nabız ve hissiyat kontrolü yaparak kan akışının normal seviyede kalmasını sağlayabilirsiniz.
4. Baskı Noktaları:
• Baskı noktaları atardamarların deriye yakın geçtiği ve kemiklerin üzerinde yer aldığı noktalardır. Bu noktalardaki atardamarlardan birine uygulanacak baskı o damara giden kanı azaltır veya durdurur. Böylece o bölgedeki kanamayı azaltır.
• Baskı noktaları direk baskı yöntemi yerine kullanılmamalıdır, sadece bu yönteme ek ve destek olarak kullanılmalıdır.
• Hızlı ve kolayca uygulanabilecek 2 adet baskı noktası vardır. Bunlar:kolda ve kasıktadır. Koldaki atardamarı üst kolun içinde ve koltuk altı ile dirsek arasında yer alır. Baş parmağınızı hastanın kolunun dışında ve diğer 4 parmağınızı da atardamarın üzerinde tutarak üst kol kemiğine baskı uygulayın. Kasıktaki atardamar leğen kemiğinin altıyla kasık arasından geçer. Leğen kemiğiyle bacak arasındaki bölgeye baskı uygulayarak bacaktaki kan akışını azaltabilirsiniz.
• Bu noktalardaki baskılar tek başına çok nadiren etkili olurlar ve genellikle diğer tekniklerle birleştirilerek uygulanır. Pratik değildir çünkü hasta veya yaralı hareket eder ve baskı sürekli olmazsa faydası olmaz.
[attachment=2]
5. Turnike:
• Turnikeyi kanamayı durduracak hiç bir şey yapamadığınızda en son çare olarak uygulayın. Turnike tamamı ile uygulandığı bölgedeki kan akışını durdurur ve birkaç saatten daha uzun uygulanırsa ciddi doku ölümlerine sebebiyet verir.
Turnikenin Uygulanışı:
1. Turnikenin gerekli olduğunu belirlediğinizde yaraya mümkün olduğunca yakın uygulamaya çalışın; kalp ile yara arasında. Bir bez parçası veya tişörtü(10-15 cm genişliğinde) 6-8 kat kalınlıkta olacak şekilde kullanın. Kesinlikle tel, ip veya deriyi kesecek herhangi bir şey kullanmayın.
2. Bandajı iyi otaracak şekilde yaranın biraz üstüne bir kat adi düğüm ile bağlayın.
3. Ufak bir sopa veya benzeri objeyi düğümün üstüne koyun ve bir düğüm daha atın.
4. Sopayı kanama durana kadar döndürüp bandajı sıkın. Bandajın uçlarını sıkılığın çözülmemesi için bağlayın.
5. Yaralının alnına tükenmez kalem veya benzeri bir kalemle ‘’ TURNİKE’’ diye ve uygulandığı zamanı yazın. Turnikeyi uygulayınca kesinlikle uygulamayı kesmeyin! Turnike yaralı acile ulaşana kadar yerinde kalmalı.
[attachment=3]
NOT: Bazı yaralar doğrudan baskı ile kontrol edilmemelidir. Yaralının boynundaki yaraya uygulanacak baskı hava akışını kesebilir, bu durumda açık yarayı dikkatlice kapatarak kanamayı durdurun. Kafa yaralanmasında uygulanacak baskı kırık kemik uçlarını beynin içine itebilir, bu durumda yarayı şişkince bir bandajla kapatıp hafif baskı uygulayın.
İç Kanama:
▀İç kanama göğüs kafesi veya karın boşluğu gibi geniş bölgelerde olursa hayati tehlike oluşturabilir. Leğen kemiği veya uyluk kemiği kırıklarında da hayati tehlike söz konusudur.
▀Hayati tehlike, yaralının kanamasının olduğunu fark etmenizden önce veya tek bir damla kan akmadan oluşabilir. Hastayı, iç kanama ihtimalini göz önünde bulundurarak dikkatli bir şekilde değerlendirin.
▀Karın üstüne düşme gibi bir kaza mekanizmasına sahip durumda, meydana gelebilecek şokun belirti ve bulguları başka belirgin bir neden yoksa iç kanamayla bağdaştırılabilir.
▀Kanca zengin organın üzerindeki morarmalara dikkat edin. Korunma çabasına dikkat edin; hastanın fiziksel olarak bir yerini koruma gereksinimini değerlendirin. Yukarıdaki örnek de karın.
▀İç kanamanın sonraki belirtileri karında gittikçe artan sertliktir. Bunun nedeni karın kaslarının yaralı bölgeyi korumak için kasılmasıdır. Ayrıca kanın karın boşluğuna dolmasıdır.
▀Ne yazık ki doğa koşullarında kurtarmacının yapabilecekleri mevcut yaralanmaları sabitlemek, şok tedavisi uygulamak ve hızlı tahliye ile sınırlıdır. Organı rahat ettirin. Karın için belki soğuk kompres konabilir, bacaklar kıvrılır.
Şok(Hipoperfüzyon):
Anatomi & Fizyoloji, Şoka Neden Olan Durumlar, Değerlendirme, Müdahale:
Anatomi ve Fizyoloji:
▀Şok, hücre atıkları ve karbondioksit ile oksijen ve besin transferinin az olması yani oksijence ve besince zengin kanın vücuda eşit dağılmaması olarak da tanımlanabilir.
▀Yeterli perfüzyon belirli bir minumum kan basıncı gerektirir, bu yaklaşık 90 mmHg’dir.
▀Dolaşım sisteminin 3 ana bileşenleri -kalp, kan ve kan damarları- yeterli kan basıncı sağlamak için bir uyum içerisinde çalışmalıdırlar
[attachment=4]
Kalp:
o Kalp, sistemde düzenli bir kan akışı sağlamak için yeterince hızlı ve kuvvetli bir ritimde kasılmalıdır.
o Kalbi, bir kabinin tabanındaki su pompası olarak düşünebilirsiniz. Eğer pompa duş almanız için gerekli olan su basıncını sağlayamazsa, o zaman su pompasının dakikadaki pompalama sayısının hızını arttırırsınız.
o Benzer biçimde kan basıncının azalması durumunda kalp daha hızlı atmaya başlar.
Kan:
o Sistemde kan damarlarını doldurabilecek kadar kan bulunmalıdır.
o Gene kabin ve duş örneğini model aldığımızda, sistemdeki borularda yeterli su olmadığında, herhangi bir hızlı pompalama suyun kabine kadar olan tüm yolda yükselmesine yeterli olmaz.
o Benzer biçimde, eğer vücuttaki kan miktarında azalma olursa, kalp yeterli basıncı oluşturabilecek kadar çalışamaz. Bu sorunun tek çözümü sistemdeki kan miktarını arttırmaktır. Vücut bunu kendi başına yapabilir ancak bunun için zamana ve hammaddeye ihtiyacı vardır: su ve besin.
Kan Damarları:
o Oldukça esnek olan atardamar ve toplardamarlar kan için bir konteyner vazifesi görürler. Ve sistemin optimum seviyede çalışması için uygun ve belli bir büyüklükte olmaları gerekmektedir.
o Kişi, kabinde yeterli su basıncı oluşturabilmek için boruların çaplarını daraltmak gerektiğini tespit eder. Belli bir hacimde ve belirli bir pompalama kapasitesi altında, aynı su daha dar borulardan geçerse sistemin sonundaki basınç artar.
o İnsan vücudu da kendi borularını oldukça verimli biçimde daraltıp, genişletebilir.
Şoka Neden olan Durumlar:
▀Bütün şoklar kardiovesküler sistemdeki bir veya birden fazla ana elemanın görevini yerine getiremediği zaman ortaya çıkar.
▀Kan kaybı, dehidrasyon, kalp krizi, omurilik yaralanması ve ciddi alerjik tepkiler gibi çok çeşitli yaralanma veya hastalığa bağlı olarak ortaya çıkabilir.
1. Kan Hacminin Azalması: Hipovolemik Şok:
• Sıvı kaybı şokun ana nedenidir. Sıvı kaybının birinci nedenleri kanama, enfeksiyon, ciddi yanıklar ve metabolik düzensizliktir.
• Ciddi kanamalar kan hacminde azalmaya neden olur; kan damarları yeterince dolu değildir ve kan basıncı düşer.
• Şok ishal sonucu aşırı sıvı kaybı sonucunda da oluşabilir.
• Ortalama bir yetişkin 6 lt. kana sahiptir. Bunun %10 kaybı(0,5 lt.) kan basıncını etkilemeye yeter. % 25 kaybı(1,5 lt.) ileri şoka sokabilir. %30 kaybı ise(2 lt.) ciddi bir şok demektir.
2. Azalmış Kalp Verimi: Kardiojenik Şok:
• Kalp kasları bir kriz sonucunda o kadar zarar görmüş olabilirler ki yeterince verim sağlayamazlar yani pompalama bozukluğu yaşanır.
• Kalp krizi sonucu oluşan şoka kardiojenik şok denir.
3. Kan Damarlarındaki Daralma/Genişleme Gecikmeleri: Vasojenik Şok:
• Omurilikteki yaralanmalar damarların çapını kontrol eden sinirlerin zarar görmesine neden olur ve bunların genişlemesine izin verir.
• Kan damarlarının çapındaki değişiklikler küçük damarlardaki yaygın bir gecikme enfeksiyonu çok önemli bir şok nedeni olmayabilir.
• Geniş bölgelerden sorumlu olan damarlardaki kan basıncının düşmesi ve perfüzyonun azalması kalbin ekstra pompalama çabalarına rağmen şoka sebebiyet verebilir.
• Bayılma kısa süreli kan damarlarında gecikmeye neden olabilir. Bu da kalbe dönen kanın azalması, kan basıncını düşmesi sonucu oluşur.
Değerlendirme:
▀Sebebi ne olursa olsun şok bir insanı öldürebilir. Doğada şok tedavisi oldukça sınırlıdır. Erken tanı ve önlem en kritik faktördür. İlk başta, aksi ispatlanana kadar her yaralının şokta olduğunu varsayın. Kısa zamanda durumu gelişme göstermeyen - yaşamsal bulguları kontrol edin – yaralının süratle tahliye edilmesi gerekir.
▀Şoktaki bir hasta zayıf hissedilen, düzensiz, hızlı ve tehlikeli bir nabza sahip olabilir. Artarak ilerleyen bir nabız, devam eden kan kaybına veya artan şoku gösteren kötü bir işarettir.
▀Deri soluk, soğuk ve nemlidir(yapış yapış). Hasta sığ, hızlı solunum gösterebilir ve yorgun, endişeli, sinirli ve susamış olabilir.
▀Bilinç düzeyi değişken olabilir. Eğer şok oksijence zengin kanın beyine dağılımını engellerse bilinç düzeyi bozulabilir.
▀Bu belirti ve bulgular uygun ‘’savaş veya kaçış’’ tepkileridir – yani vücudumuzun tehlikeye karşı tepkisi, olan adrenalin salgılanması nabzı arttırır, derinin soluklaşmasına, terlemeye, mide bulantısına ve yorgunluğa yol açar. Kan sindirim alanlarından uzaklaşmış ve kaslarda ve esas organların etrafında yoğunlaşmıştır.
▀Sebebi ne olursa olsun şok hastaları bazı ortak belirti ve bulgular gösterirler:
o Telaş, endişe hissi, huzursuzluk
o Mide bulantısı, kusma
o Titreme
o Terleme
o Soluk, soğuk deri
o Nabız artar, hızlı ama zayıf nabız
o Solunum artar, yüzeysel ve sığ
o Kan basıncı ilk aşamada hiç değişmez ama geç belirti olarak düşer
o Susuzluk hissi, susama
Müdahale:
▀Şok, birçok yaralanmalar, ciddi hastalıklar, büyük kanamalar, dehidrasyon veya büyük kırıklarla birlikte gelse de biz her yaralıya ilk andan itibaren şok tedavisi uygulayacağız.
▀Eğer kaza mekanizması ciddi değilse, belirti ve bulgular istikrarlı veya daha kötüye gitmiyorsa, hasta çok büyük olasılıkla stres reaksiyonu gösteriyor demektir.
▀Eğer kaza mekanizması ciddiyse ve belirti ve bulgular kötüleşiyorsa, değerlendirmemiz şoku da kapsar.
▀Doğadaki şok müdahalelerinde bandajlama, atelleme, fiziksel ve manevi destek gibi esas müdahalelerimizi vücut sıcaklığını koruma, ayaklarını yükseltme ve sıvı değerlendirmesi ile desteklememiz gerekir.
▀Havayolunu açık tutun. Eğer bir sebep bulunursa, kanama gibi, buna müdahale edin. Hastayı sakinleştirin.
▀Her zaman için şokun oluşabileceğini düşünerek belirti ve bulguları baş göstermeden müdahaleye başlayın.
▀Müdahale havayolu, solunum ve dolaşım üçgeninin kontrolü, düzgün çalışmasını sağlama ve bunlara ek olarak kanama kontrolü, kırık veya çıkıkların sabitlenmesi ve diğer yaralanmaların kontrolünü içermelidir. Bu yüzden müdahale ikinci bir ara üçgene doğru kayar: sıcaklığın korunması, ayakların yükseltilmesi, sıvılar.
Vücut Sıcaklığını Koruyun:
▀Hastayı aşırı soğuk ve sıcaktan koruyun. Amacınız vücut sıcaklığını normal limitlerinde tutmak olmalıdır. Hastayı yatırmaya engel olacak bir durum yoksa yere yatırın ve ısı kaybına engel olun; altına bir şey koyarak soğuk yerden koruyun, üzerine bir şey örterek rüzgardan ve hava koşullarından koruyun. Islak kıyafetleri çıkartarak kuru olanları ile değiştirin.
Ayakları Kaldırın:
▀Eğer kafa yaralanmasından şüphe etmiyorsanız, kalça veya bacaklardaki yaralanmalar engel olmuyorsa hastanın ayaklarını 25-30 cm kaldırın yada eğimli arazide ayakları başından biraz yukarıda olacak şekilde yatırın. Böylece kanın göğüs ve kafaya geri dönmesini hızlandırırsınız.
Sıvıları Değerlendirin:
▀Her ne kadar sıvı takviyesi ve sıvı kaybının geri konulması gerekli olsa da cerrahi müdahale ihtimalini göz önünde bulundurarak hemen sıvı takviyesi yapmayın. Eğer müdahale 6 saat içerisinde cerrahi müdahale olacaksa sıvı vermeyin. Tahliye uzun sürecekse son 6-7 saat hastanın yemesini, içmesini kesin.
▀Cerrahi müdahale ihtimali gözükmüyorsa, yaralı değişken bilinç durumuna sahip değilse, karın yaralanması yoksa ve tahliye 6 saatten uzun sürecekse sıvı verebilirsiniz.
▀Zorla bir şey yedirip içirmeyin çünkü kendisi içiyorsa havayolu yada solunumda problem yok demektir. Küçük yudumlar halinde soğuk su verilmesi uzun tahliye süresince dehidrasyonu önlemeye yardımcı olabilir. Tatlı veya tuzlu olmamalı. Sıvı verilmesinin temel amacı dehidrasyonu engellemek ;hastanın midesinin bulanmasına veya kusmasına neden olmak değildir.
[attachment=5]
NOT:
1. Her zaman hasta yere yatırılıp ayakları kaldırılmaz! Eğer beyin kanaması ve yaralanması varsa, solunum güçlüğü çekiyorsa ve parçalı kırıklar varsa ayakta müdahale edilir.
2. Şokta ½ saat : Ölüm x 2
ÖZET: ŞOK
Kalp, kan damarları ve kandan oluşan dolaşım sisteminin esas görevi hücrelere oksijen sağlamaktır.
Şok ise bu sistemdeki oksijence zengin kanın dokulara geçişinde oluşan hatadır.
Şok Neden Olan Durumlar
Kan Hacminin Azalması Azalmış Kalp Verimi
Kanama Kalp krizi
Ciddi enfeksiyon Kalp yaralanması
Yanıklar
Ciddi dehidrasyon
Kan Damarlarında Daralma/Genişleme Gecikmeleri
Ciddi enfeksiyon
Omurilik yaralanması
Bayılma
Şokun Belirtisi ve Bulguları
Hızlı ve/veya zayıf nabız
Hızlı ve/veya sığ solunumlar
Büyümüş gözbebekleri
Soluk, soğuk, terli cilt
Tedirginlik/yorgunluk
Mide bulantısı
Susama
Bilinç düzeyinde değişimler
Şok Müdahalesi
ABC: Havayolunu açın ve açık tutun, gerekiyorsa yardımcı nefes verin
Kanamayı kontrol edin, kırıkları sabitleyin
Sıcaklık sağlama: yalıtın, kurutun, rüzgardan koruyun
Kanın vücudun üst kısmına gitmesi için ayakları 25-30 cm yükseltin
Sıvıları değerlendirin: derhal cerrahi gerekmiyorsa su verin
